Quả Sở – Dầu Sở (Trà Mai)

CÂY SỞ – TRÀ MAI

Cây sở có tên khoa học Camellia sasanqua Thunb thuộc họ Chè (Theaceae), chi Trà (Camellia). Là loại cây gỗ nhỏ, cao 5-7m, tán tròn, cành phân đều theo tán. Lá hình bầu dục hay hình trứng thuôn dài, đầu nhọn, phía cuống hơi hẹp lại, phiến lá dai, mép lá có răng cưa, dài 3-6cm, rộng 2-3cm. Hoa mọc ở nách lá hay ở ngọn, tụ từng 1-4 cái, màu trắng, đường kính 3-5cm, nhị vàng. Quả nang, hơi có lông, đính tròn hay hơi nhọn, thành dày, có 3 ngăn, quả mở dọc theo ngăn, mỗi ngăn có 1-3 hạt, khi chín quả tự tách. Hạt có vỏ ngoài cứng, lá mầm dày, chứa nhiều dầu.

Phân bố, thu hái và chế biến

• Cây có phân bố tập trung tại các tỉnh vùng Đông Bắc và Tây Bắc (Quảng Ninh, Lạng Sơn, Lai Châu, Hà Giang, Lào Cai, Cao Bằng); Vùng khu 4 cũ (Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình).
• Được trồng nhiều nhất ở tỉnh Vĩnh Phúc, Phú Thọ rồi các tỉnh khác có ít hơn như Hoà Bình, Hà Tây, vùng huyện Nho Quan thuộc Ninh Bình, Bắc Ninh, Bắc Giang, Tuyên Quang, Lạng Sơn. Cao Bằng. tại miền Trung ở các tỉnh Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh đến cả những tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế cũng có mọc. có một số nơI có cây sở mọc hoang.
• Sở còn mọc và được trồng ở Ấn Độ, Nhật Bản, Trung Quốc, Miến Điện…

• Muốn trồng sở cần chọn những đất nham thạch (schisteux) cát và đất thó, có độ dốc, hình như cây rất sợ nước đọng, do đó những ven hồ, ao, những bãi ẩm cây không mọc được. Nó còn đòi hỏi độ ẩm cần thiết của không khí và tránh những nơi có gió lạnh. Thường trồng xen kẽ với cây chè và cây sơn. Cuối tháng 2 vào mùa mưa phùn, người ta vùi hạt sâu chừng 3-4cm, cần chọn những hạt vừa thu hoạch trong mùa vừa qua.

• Thường trồng theo những hang cách nhau 6m và mỗi cây trên mỗi hang lại cách nhau chừng 4,55m, nếu trồng xen kẽ với sơn thì mỗi hang cách nhau 4 cây sơn, trên lỗi hang mỗ icây lại cách nhau 3 cây sơn. Sau 4 năm cây đã cao 1,8-2m, sau 6 năm bắt đầu thu hoạch được quả thì cây cao chừng 3m. cây 8 năm tuổi cao chừng 4,5-5m và cho chừng 8-10kg quả, vào năm thứ 15 là năm cho thu hoạch cao nhất, cây sở cho chừng 40kg quả. Cây lúc này có dáng rất đặc biệt, đứng xa cũng nhận dược dáng hơi hình cầu của tán cây. Mùa hoa tháng 11-12, quả chín và thu hoạch vào tháng 9-10 năm sau. Thường cây sở cho 2 năm thu hoạch cao thì 1 năm lại thu hoạch thấp. Nếu đong bằng lít thì 2 năm thu hoạch cao chừng 90 lít quả thì năm thấp chỉ được 20 lít. Việc chăm sóc hầu như rất ít, chỉ mấy năm đầu cần làm cỏ nhưng thường chăm sóc cho chè và sơn chủ yếu, còn cây sở ít đòi hỏi hơn. Thường 100kg quả cho chừng 50kg nhân hạt và 100kg hạt cho chừng 15-16 lít dầu và chừng 80-85kg khô sở.

• Để lấy được Dầu Sở, phải trải qua nhiều công đoạn: Quả tươi thu hoạch chất đống rồi ủ cho đến khi nứt, sau đó tách lấy hạt rồi đem phơi khô. Sau đó hạt Sở được cho vào máy để tách riêng vỏ và phần lõi hạt bên trong. Hạt được tách khỏi vỏ nhanh chóng. Khi được tách vỏ, phần lõi hạt được đem rang khô bằng máy ở nhiệt độ 150 độ C trong vòng 30 phút. Công đoạn này tương đối quan trọng bởi nó sẽ ảnh hưởng đến chất lượng dầu thu được từ hạt Sở. Hạt rang khô đủ độ sẽ được cho vào khuôn ép lấy dầu thô. Dầu thô được ép trực tiếp từ hạt, không thêm bất kỳ hương liệu gì. Dầu thô sau khi lọc xong có màu vàng trông giống nhiều loại dầu khác nhưng mang mùi thơm đặc trưng, hơi hắc nhẹ của Dầu Sở.

Thành phần hoá học

• Trong lá có chứa 0,4 – 1% tinh dầu. tỷ trọng ở 210 là 1,061; thành phần chủ yếu của tinh dầu là eugenol C10H12O2, tỷ lệ đạt tới 95-96%
• Trong hạt có chứa chừng 58-60% chất dầu mỏng, màu nâu vàng nhạt hay vàng rơm, mùi nhẹ, dễ chịu:tỷ trọng ở 150C là 0.900; không tan trong cồn 950; độ axit biểu thị bằng axit oleic là 2,876g trong 1kg dầu
• Từ khô sở: F.Guichard và Bùi Đình Sang đã chiết được 28% asponizit có phản ứng trung tính của những sapotoxin. Sapotoxin này màu vàng nhạt, tan trong nước, trong cồn 90o trong cồn metylic, không tan trong cồn nóng. Thuỷ phân cho fructoza và một sapogenin chảy 238-245 độ C

Công dụng dầu sở

Cây Sở là một loài cây có rất nhiều công dụng. Cây được trồng lấy hạt cho dầu, dùng ăn được hoặc dùng trong công nghiệp. Quả dùng để duốc cá. Rễ cây được dùng trị viêm hầu cấp, đau dạ dày, bong gân; rễ và vỏ dùng trị gãy xương, sái trẹo chân. Dùng 30-60g, dạng thuốc sắc. Dầu hạt không chỉ sử dụng để chiên nấu như dầu ăn thông thường mà Dầu Sở chứa nhiều dưỡng chất tốt cho cơ thể, chống ung thư, giảm béo và tăng cường sức đề kháng.

• Sở là cây trồng chủ yếu để lấy hạt ép dầu, Dầu Sở dùng làm dầu ăn, ngoài ra còn là nguyên liệu quan trọng trong công nghiệp như làm dầu máy, dầu nhờn, dầu chống gỉ, dầu in và dầu dùng trong y dược. Khô Sở (bã sau khi ép dầu) có thể làm thuốc trừ sâu hoặc làm phân bón rất tốt. Vỏ quả dùng làm than hoạt tính, làm thuốc nhuộm. Những năm gần đây, cây Sở không chỉ được biết đến như một nét riêng, thu hút khách phương xa đến với Bình Liêu, mà còn là một loài cây mang lại lợi ích kinh tế cho người dân.

• Dầu sở còn được để nấu xà phòng, thắp đèn, chữa ghẻ lở…
• Khô dầu sở dùng làm phân bón, thuốc trừ sâu, trừ giun đất, không thể dùng cho súc vật ăn dược vì có độc. khô dầu sở còn có thể dùng làm nguyên liệu để chiết saponozit dùng trong những kỹ nghệ khác. Bó gãy xương: Lá sở 50g, lá náng 50g, hai thứ giã nhỏ. Đắp và bó.
• Lá sở ở ta chưa thấy khai thác. Tại Liên Xô cũ người ta coi đây là một nguồn tinh dầu chứa eugenol quan trọng.